Długoterminowe trendy w globalnym dobrostanie (analizowane przez Our World In Data) pokazują bezprecedensowy postęp w ciągu ostatnich 200 lat: skrajne ubóstwo, będące kiedyś normą dla 75% świata, zostało znacznie zredukowane, a oczekiwana długość życia wzrosła we wszystkich grupach wiekowych. Jednocześnie, świat pozostaje głęboko naznaczony nierównościami: rocznie umiera ponad 5 milionów dzieci (poniżej 5. roku życia), ogromne dysproporcje płacowe utrzymują się, a znaczna większość populacji wciąż żyje w ubóstwie według standardów krajów zamożnych. Zrozumienie tego podwójnego obrazu – wielkiego postępu i ogromnych wyzwań – jest kluczowe dla ustalenia priorytetów na przyszłość.
Jak zmieniło się globalne zdrowie i śmiertelność w perspektywie długoterminowej?
Analiza danych dotyczących zdrowia ujawnia, że zyski w zakresie długowieczności wykraczają daleko poza spadek śmiertelności niemowląt, ale wciąż towarzyszą im codzienne tragedie o ogromnej skali.
Historyczny wzrost oczekiwanej długości życia
Wzrost oczekiwanej długości życia jest jednym z najbardziej znaczących osiągnięć historycznych.
- Globalna średnia oczekiwana długość życia (72.6 lat) w 2019 roku była wyższa niż w jakimkolwiek pojedynczym kraju w 1950 roku.
- Postęp dotyczy wszystkich etapów życia: osoba w wieku 50 lat może dziś oczekiwać, że będzie żyła o 13 lat dłużej niż 50-latek w przeszłości.
Skala wciąż istniejącej tragedii
Mimo postępu w zdrowiu, śmiertelność dzieci (poniżej 5. roku życia) nadal stanowi ogromny problem globalny.
- Według danych z 2020 roku, zmarło 5 040 000 dzieci w ciągu jednego roku.
- Przekłada się to na około 9,6 martwego dziecka na minutę. Naukowcy z Our World In Data podkreślają, że nie można zaakceptować świata, w którym co minutę umiera 10 dzieci.
Rola polityki w eliminacji głodu
Masowe, śmiercionośne klęski głodu stały się znacznie rzadsze w ostatnich dziesięcioleciach w porównaniu z wcześniejszymi erami.
- Zgodnie z danymi zebranymi przez World Peace Foundation, większość ofiar śmiertelnych z powodu wielkich klęsk głodu, udokumentowanych od 1870 roku, miała miejsce w autokracjach.
- Fakt, że masowy głód jest w dużej mierze problemem stworzonym przez człowieka i politykę, a nie ograniczenia technologiczne, jest kluczowy dla zrozumienia, jak można go uniknąć.
Jaki jest najważniejszy historyczny trend w poprawie bytu człowieka?
Kluczową transformacją ostatnich dwóch stuleci jest zmiana gospodarcza, która umożliwiła wyjście z powszechnego, skrajnego ubóstwa.
Redukcja skrajnego ubóstwa jako triumf ostatnich 200 lat
Skrajne ubóstwo było historyczną normą dla większości ludzkości.
- Około 1820 roku, blisko trzy czwarte świata (75%) żyło w skrajnym ubóstwie, co oznacza, że nie mogli sobie pozwolić na żywność zapobiegającą niedożywieniu, minimalne ogrzewanie czy najmniejszą przestrzeń do życia.
- Główna lekcja z ostatnich dwóch stuleci jest prosta: wzrost gospodarczy jest możliwy, a ubóstwo nie jest nieuniknione.
- Tempo spadku ubóstwa przyspieszyło: spadek poniżej 50% zajął 136 lat (do 1956 r.), ale kolejna połowa redukcji (do 25%) zajęła tylko 45 lat (do 2001 r.), a w XXI wieku przyspieszyło jeszcze bardziej.
Globalna nierówność i „dyktat miejsca urodzenia” (Datapoint)
Chociaż globalna nierówność dochodów zmniejszyła się w ostatnich dziesięcioleciach (przechodząc od dystrybucji dwugarbnej do jednogarbnej), nadal jest ona ogromna.
- Najważniejszym czynnikiem decydującym o zamożności, zdrowiu i wykształceniu danej osoby jest miejsce urodzenia, a nie jej indywidualne cechy czy pracowitość.
- Utrzymująca się skala ubóstwa: Według standardów typowych dla krajów o wysokich dochodach (życie za mniej niż 30 USD dziennie, skorygowane o siłę nabywczą), 84% światowej populacji nadal żyje w ubóstwie.
Jak edukacja i demokracja przekształciły społeczeństwa?
Edukacja i prawa polityczne są fundamentalnymi motorami zmian społecznych i transformacji demograficznej.
Wzrost piśmienności i upodmiotowienie kobiet
W ciągu ostatnich dwóch stuleci piśmienność przeszła globalną transformację.
- W 1820 roku zaledwie jedna na dziesięć osób dorosłych potrafiła czytać i pisać. Dziś proporcja ta się odwróciła – tylko jedna na dziesięć pozostaje niepiśmienna.
- Badania sugerują, że wskaźniki piśmienności oparte na prostej samoocenie („Czy potrafisz czytać i pisać?”) mają swoje ograniczenia, ponieważ umiejętność czytania i pisania jest umiejętnością wielowymiarową.
Edukacja a spadek dzietności (Mechanizm przyczynowy)
Globalny wskaźnik dzietności (TFR) spadł z 5 dzieci na kobietę w 1965 roku do poniżej 2,5 obecnie.
- Rola edukacji: Wzrost dostępu kobiet do edukacji oraz spadek śmiertelności dzieci są kluczowymi przyczynami tego spadku. W krajach, gdzie kobiety mają średnio ponad osiem lat edukacji, TFR spada poniżej czterech dzieci na kobietę, często poniżej dwóch.
- Dowód przyczynowości: Badania mikroekonomiczne, takie jak randomizowane próby kontrolne w Kenii, potwierdzają, że interwencje edukacyjne (np. dotacje) znacząco redukują wskaźniki wczesnych ciąż, co sugeruje, że związek między edukacją a niższą dzietnością jest przyczynowy.
Historyczne rozprzestrzenianie się praw demokratycznych
W ciągu 200 lat prawa demokratyczne rozprzestrzeniły się z niemal zerowego zasięgu na miliardy ludzi.
- Klasyfikacja Regimes of the World (RoW), na której opierają się analizy Our World In Data, wyróżnia cztery typy systemów politycznych: demokracje liberalne, demokracje wyborcze, autokracje wyborcze i autokracje zamknięte.
- Klasyfikacja systemów politycznych jest złożona i subiektywna. Przykładowo, Szwajcaria była klasyfikowana jako liberalna demokracja już w 1849 roku, mimo że kobiety nie miały praw wyborczych aż do 1971 roku.
Jakie nierówności ekonomiczne wciąż dominują i dlaczego?
Nierówności płacowe i w dostępie do opieki zdrowotnej pozostają głęboko zakorzenione, zwłaszcza w kontekście płci i statusu ekonomicznego.
Przyczyny luki płacowej ze względu na płeć
Luka płacowa (gender pay gap) to różnica w wynagrodzeniu między kobietami a mężczyznami, która uwzględnia wiele wymiarów nierówności.
- Mniejsze znaczenie edukacji: W krajach zamożnych, redukcja luki płacowej w ostatnich dziesięcioleciach wynikała w dużej mierze z historycznego wyrównania, a nawet odwrócenia luki edukacyjnej. Obecnie jednak w krajach bogatych, charakterystyka zawodu i branży (jakie kobiety wybierają), a nie różnice w kapitale ludzkim (wykształcenie, doświadczenie), jest ważniejszym czynnikiem wyjaśniającym pozostałe różnice w płacach.
- Kara za macierzyństwo (Motherhood Penalty): Badania w Danii wykazały, że kobiety, które urodziły dzieci (po udanym in vitro), miały trwale niższe zarobki w porównaniu do podobnych kobiet, u których zabieg się nie powiódł, co jest efektem przechodzenia na mniej płatne, bardziej elastyczne stanowiska blisko domu.
Koncentracja wydatków na zdrowie
Wysokie wydatki na zdrowie korelują z wysokim PKB per capita. Jednak w bogatych krajach, takich jak USA, wydatki te są wysoce skoncentrowane.
- W Stanach Zjednoczonych górny 1% osób generujących koszty odpowiada za ponad 20%całkowitych osobistych wydatków na opiekę zdrowotną.
- Ta wysoka koncentracja sugeruje, że pomimo braku dużych zmian w zakresie ubezpieczenia w USA, koszty opieki zdrowotnej stały się wysoce nierównomierne, co podnosi kwestie sprawiedliwości w dostępie do opieki.
Jakie wyzwania środowiskowe i energetyczne musimy rozwiązać?
Przyszły dobrostan ludzkości zależy od rozwiązania kwestii energetycznych i klimatycznych, a także zapewnienia podstawowych potrzeb, takich jak czysta woda, w szybko urbanizującym się świecie.
Globalne zależności od paliw kopalnych i transformacja energetyczna
Miksu energetycznego świata wciąż dominuje paliwa kopalne, co ma bezpośredni wpływ na środowisko i zdrowie.
- Emisje: Spalanie paliw kopalnych (węgiel, ropa, gaz) odpowiada za około trzy czwarte globalnej emisji gazów cieplarnianych.
- Kierunek zmian: Świat musi dążyć do przejścia na miks energetyczny zdominowany przez źródła niskoemisyjne, takie jak technologie odnawialne i energia jądrowa.
- Wzrost temperatury (Praktyka pomiarowa): W badaniach klimatycznych, kluczową metryką do śledzenia globalnego ocieplenia jest anomalia temperaturowa – czyli różnica w stosunku do historycznej linii bazowej (np. 1991–2020). Dane te jasno pokazują, że temperatury rosną.
Wciąż brak czystej wody i niekontrolowana urbanizacja
Podczas gdy duża część postępu w zdrowiu wynika z lepszej higieny, dostęp do czystej wody pozostaje palącym problemem.
- Dostęp do wody: Jedna na cztery osoby na świecie nie ma dostępu do bezpiecznej wody pitnej, co jest poważnym zagrożeniem dla zdrowia publicznego i odpowiada za ponad milion zgonów rocznie.
- Urbanizacja a pomiar: Ponad 4 miliardy ludzi (ponad połowa świata) mieszka na obszarach miejskich, co jest wynikiem masowej migracji z obszarów wiejskich. Problem pomiarowy polega na tym, że nie ma uniwersalnej definicji „obszaru miejskiego”; kraje stosują bardzo różne kryteria, takie jak minimalna populacja (np. 50 000 w Japonii) lub gęstość zaludnienia.
Podsumowanie: Dwa Stulecia Postępu – Kontekst dla Przyszłych Wyzwań
Dane zebrane przez Our World In Data ukazują podwójną rzeczywistość: osiągnięcia ludzkości w ciągu ostatnich 200 lat są masowe i bezprecedensowe (ubóstwo, zdrowie, edukacja), ale jednocześnie skala utrzymujących się wyzwań – takich jak nierówności, zagrożenia polityczne i klimatyczne – jest równie ogromna. Postęp ten jest efektem celowych interwencji, polityk i zmian norm społecznych. Utrzymanie tego tempa wymaga skupienia uwagi na najbardziej opłacalnych interwencjach, takich jak inwestycje w edukację kobiet oraz systemy zdrowia w krajach o najniższych dochodach, gdzie zwrot z inwestycji jest największy.
Źródła naukowe i instytucjonalne
Artykuł opiera się na analizie danych i badań zebranych przez Our World In Data. Poniższe instytucje dostarczają podstawowych danych wykorzystanych w tych analizach.
Coppedge, M., Gerring, J., Knutsen, C. H., Lindberg, S. I., Teorell, J., Altman, D., … Ziblatt, D. (2024). V-Dem Country-Year Dataset v14. Varieties of Democracy (V-Dem) Project.
Hellebrandt, T., & Mauro, P. (2015). The Future of Worldwide Income Distribution. Peterson Institute for International Economics Working Paper No. 15-7.
Moatsos, M. (2021). Global extreme poverty: Present and past since 1820. In: OECD (2021), How Was Life? Volume II: New Perspectives on Well-being and Global Inequality since 1820. OECD Publishing, Paris.
United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2024). World Urbanization Prospects: The 2018 Revision.
WHO/UNICEF Joint Monitoring Programme (JMP) for Water Supply, Sanitation and Hygiene (JMP). (2023). JMP data on safely managed drinking water.
World Bank. (2012). World Development Report 2012: Gender Equality and Development. World Bank Publications.
World Health Organization (WHO). Global Health Expenditure Database.
