Bezsenność

Bezsenność objawia się trudnościami z zasypianiem, utrzymaniem snu oraz jego niską jakością. Może mieć charakter zarówno przelotny, jak i długotrwały, co często wymaga dokładnej diagnozy i stosowania odpowiedniego leczenia farmakologicznego. Wśród osób najczęściej dotkniętych problemem bezsenności znajdują się seniorzy, jednak nie brakuje również przypadków wśród kobiet w ciąży, dzieci, a także osób, które doświadczyły COVID-19. Szacunki wskazują, że zaburzenia snu dotykają między 33% a 50% populacji globu, przy czym częściej diagnozuje się je u kobiet niż u mężczyzn.

Jak bezsenność wpływa na jakość życia?

Badania pokazują, że bezsenność jest powszechnym problemem, który dotyka między 33% a 50% dorosłych na całym świecie. Szczególnie wrażliwe na zaburzenia snu są osoby starsze, jednak nie oszczędza ono również dzieci i młodzieży. Zmagają się z nim częściej kobiety niż mężczyźni, borykając się z problemami z zasypianiem i ogólną jakością snu.

Diagnoza bezsenności opiera się na kilku kryteriach: trudnościach z zasypianiem, problemach z utrzymaniem snu, powierzchownym lub niepokojnym śnie, częstych przebudzeniach z trudnościami w ponownym zaśnięciu lub całkowitym brakiem snu do świtu, co prowadzi do zwiększonej irytacji i trudności ze snem.

Niedobór odpoczynku, brak odświeżającego i głębokiego snu manifestuje się zmęczeniem, drażliwością, problemami z pamięcią i koncentracją, skłonnością do drzemek oraz sennością w ciągu dnia.

Brak pełnowartościowego snu, obejmującego wszystkie fazy snu NREM i REM, ma negatywny wpływ na psychiczne i fizyczne zdrowie, odporność, jakość życia, w tym życie seksualne, oraz na relacje z innymi. Jeśli taki stan utrzymuje się przez 3 miesiące lub dłużej, mówimy o chronicznej bezsenności. Dotyka ona około 10% dorosłych i wymaga dokładnej diagnostyki oraz leczenia.

Przyczyny bezsenności

Chroniczna bezsenność ma znaczący wpływ na funkcje poznawcze, wydajność i ogólne samopoczucie pacjenta, będąc często ściśle związana z depresją. Ten stan negatywnie wpływa na życie pacjenta i osób w jego otoczeniu.

Osoby cierpiące na stałe problemy ze snem mogą być narażone na wybuchy złości, podwyższoną irytację, problemy z koncentracją i ogólną drażliwość, co utrudnia utrzymywanie harmonijnych relacji z rodziną i znajomymi. Ponadto, niedobór zdrowego snu zwiększa ryzyko wypadków drogowych, błędów w pracy, samobójstw, a także problemów z układem immunologicznym.

Najczęstsze przyczyny bezsenności:

• Chroniczny stres,
• Nieodpowiednia higiena snu,
• Bezdech senny,
• Pracę zmianową zakłócającą rytm dobowy, znany również jako zespół zaawansowanej i opóźnionej fazy,
• Stosowanie niektórych leków,
• Nadużywanie alkoholu i substancji psychoaktywnych,
• Spożywanie nadmiernej ilości kofeiny i guarany,
• Choroby układu nerwowego,
• Choroby autoimmunologiczne,
• Zaburzenia psychiczne, takie jak depresja i stany lękowe,
• Problemy medyczne, w tym choroba Parkinsona, nadczynność tarczycy, przerost prostaty, neurologiczne zaburzenia zwyrodnieniowe, problemy z nerkami, niewydolność serca, nadciśnienie tętnicze,
• Zmiany stref czasowych.

Objawy bezsenności

Diagnostyka bezsenności opiera się na ocenie takich aspektów jak długość trwania problemów ze snem, ich częstość oraz wpływ na codzienne funkcjonowanie i dobrostan pacjenta. Osoby borykające się z zaburzeniami snu mogą doświadczać trudności z zasypianiem, utrzymaniem ciągłości snu, przedwczesnym budzeniem się, a także poczuciem, że sen nie jest odświeżający i nie przynosi wymaganej regeneracji. Często towarzyszy temu skrócenie ogólnego czasu snu.

Istotne jest, że objawy te pojawiają się nawet w sytuacji zapewnienia optymalnych warunków do nocnego wypoczynku. Pacjenci zmagający się z bezsennością oraz zaburzeniami rytmu dobowego są narażeni na szereg negatywnych konsekwencji braku odpoczynku nocnego, w tym:

• Pogorszenie samopoczucia,
• Problemy z koncentracją i pamięcią,
• Obniżenie zdolności intelektualnych oraz spadek wydajności w pracy lub trudności w nauce,
• Rozdrażnienie i spadek nastroju,
• Senność w ciągu dnia,
• Zwiększone ryzyko popełnienia błędów,
• Bóle głowy i uczucie napięcia,
• Brak energii i motywacji,
• Problemy trawienne,
• Niepokój związany z oczekiwaniem na sen,
• Pogorszenie jakości życia seksualnego.

Do symptomów klinicznych bezsenności zalicza się także kłopoty z zasypianiem mimo odczuwanego zmęczenia, problemy z utrzymaniem snu pomimo łatwości w zasypianiu, oraz uczucie wyczerpania po nocy, nawet jeśli teoretycznie udało się przespać odpowiednią ilość godzin. Wynika to z płytkiego charakteru snu, który nie pozwala organizmowi na pełną regenerację.

Problemy ze snem mogą również przyczyniać się do zwiększonego ryzyka wystąpienia chorób somatycznych, szczególnie tych związanych z układem krążenia. Osoby z zaburzeniami snu często borykają się również z depresją i zaburzeniami lękowymi.

Rozpoznanie bezsenności

W procesie diagnozowania bezsenności kluczowe znaczenie ma dokładny wywiad z pacjentem lub jego najbliższymi. Na wstępie lekarz rodzinny ocenia ogólny stan zdrowia pacjenta, wykonując podstawowe badania, takie jak pomiar ciśnienia krwi i EKG, by wykluczyć fizyczne przyczyny problemów ze snem. Następnym krokiem jest eliminacja potencjalnych zaburzeń psychicznych, co często wymaga konsultacji z psychiatrą.

Jeżeli te badania nie wyjaśnią przyczyn trudności ze snem, ważne jest zwrócenie uwagi na styl życia i nawyki pacjenta. Ponieważ bezsenność ma charakter subiektywny, prowadzenie przez pacjenta dziennika snu może dostarczyć cennych informacji o:

• Jego zwyczajach i nawykach,
• Stosunku do zasad higieny snu,
• Intensywności i rodzaju problemów ze snem.

W specjalistycznych ośrodkach zajmujących się badaniem bezsenności stosuje się również badania aktygraficzne i polisomnograficzne, które są zaawansowanymi metodami diagnostycznymi. W tych placówkach przeprowadza się również diagnozę innych potencjalnych przyczyn bezsenności, jak na przykład zespół niespokojnych nóg.

Leczenie bezsenności

W leczeniu bezsenności często stosuje się leki nasenne, w tym pochodne benzodiazepiny oraz leki nowej generacji znane jako Z-leki, zawierające aktywne substancje takie jak zaleplon, zolpidem i zopiklon.

Należy podkreślić, że tego typu preparaty są przewidziane do stosowania na krótki okres i mają za zadanie wspomagać leczenie, ponieważ wpływają na działanie ośrodkowego układu nerwowego i mogą prowadzić do uzależnienia.

W przypadku osób walczących z alkoholizmem, uzależnieniem od narkotyków oraz cierpiących na zaburzenia snu, czasem zaleca się leki przeciwhistaminowe. Te środki nie mają tak silnego potencjału uzależniającego jak standardowe leki nasenne.

U pacjentów, u których zdiagnozowano zarówno bezsenność, jak i depresję, skuteczną metodą leczenia może być połączenie terapii poznawczo-behawioralnej z farmakoterapią.

Jeśli problemy ze snem utrzymują się dłużej niż miesiąc, zaleca się wizytę u lekarza rodzinnego, aby wykluczyć przyczyny somatyczne, u psychiatry w celu ewentualnego zastosowania farmakologii lub u psychoterapeuty, który może pomóc w pracy nad poprawą higieny snu oraz zastosowaniem odpowiedniej terapii.

Terapia poznawczo-behawioralna

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT – cognitive-behavioral therapy) jest kluczowym elementem leczenia bezsenności pierwotnej, a interwencje behawioralne, zmieniające zachowanie, są zalecane również dla pacjentów cierpiących na bezsenność wtórną, czyli taką, która występuje razem z innymi schorzeniami.

Badania naukowe dowodzą, że większość osób z przewlekłą bezsennością adaptuje pewne zachowania i sposoby myślenia o śnie, które w rzeczywistości przyczyniają się do pogłębienia problemu. Do głównych czynników utrwalających bezsenność należą:

• Zwiększenie ilości czasu spędzanego w łóżku,
• Próby nadrobienia braku snu przez wcześniejsze kładzenie się spać lub dłuższe leżenie w łóżku po nocy bez snu,
• Drzemki w ciągu dnia,
• Unikanie aktywności fizycznej,
• Próby zasypiania na siłę i czekanie na sen w łóżku, nawet jeśli sen nie nadchodzi,
• Wieczorne przeżywanie napięcia i lęku z obawy przed kolejną nieprzespaną nocą,
• Nadmierne koncentrowanie się na jakości własnego snu,
• Zbyt częste i długotrwałe stosowanie leków nasennych lub picie alkoholu przed snem.

Aby pokonać bezsenność, niezbędne jest wyeliminowanie tych utrwalających ją czynników. Podstawowe interwencje poznawczo-behawioralne w leczeniu bezsenności obejmują skracanie czasu przeznaczonego na sen, kontrolowanie bodźców, które mogą zaburzać sen, oraz stosowanie zasad higieny snu.

3 Interwencje behawioralne (zmieniające zachowanie) w leczeniu bezsenności

1. Technika redukcji czasu snu – Początkowo czas spędzany w łóżku jest ograniczany, aby lekko przewyższał rzeczywisty czas snu. Na przykład, jeśli średni czas snu wynosi 5 godzin, a czas w łóżku to 8 godzin, zaleca się skrócenie czasu w łóżku do 5,5 godziny. W kolejnych tygodniach, w zależności od wydajności snu, czas ten jest dostosowywany: zwiększany o 15–20 minut, jeśli wydajność przekracza 85–90%, lub skracany o tyle samo, gdy wydajność spada poniżej 80%. Jeśli wydajność snu mieści się w przedziale 80–85%, czas w łóżku pozostaje bez zmian. Zaleca się, aby nie ograniczać czasu w łóżku do mniej niż 6 godzin.
2. Technika kontroli bodźców – Polega na ponownym powiązaniu łóżka/sypialni ze snem poprzez przestrzeganie kilku zasad: kłaść się spać tylko wtedy, gdy jest się sennym; używać łóżka wyłącznie do snu i aktywności seksualnej; opuszczać łóżko i sypialnię, jeśli nie można zasnąć lub wrócić do snu w ciągu 20 minut; wstawać rano o stałej porze każdego dnia, bez względu na jakość snu w nocy; unikać drzemek w ciągu dnia.
3. Higiena snu – Zalecenia obejmują unikanie kofeiny w ciągu 6 godzin przed snem, alkoholu i palenia papierosów wieczorem, ciężkich posiłków i dużej ilości płynów przed snem. Zaleca się wzmożenie aktywności fizycznej w ciągu dnia, unikanie jej jednak przed snem, utrzymanie regularnych godzin snu, unikanie jaskrawego światła wieczorem, oraz ustawienie zegara w sypialni tak, aby nie był widoczny z łóżka.

Dodatkowe techniki poznawczo-behawioralne w leczeniu bezsenności

1. Treningi relaksacyjne – Metody takie jak głębokie oddychanie, progresywna relaksacja mięśniowa czy medytacja mają na celu redukcję napięcia i stresu, co sprzyja łatwiejszemu zasypianiu.
2. Edukacja na temat snu i jego roli – Informowanie pacjentów o mechanizmach snu i jego znaczeniu dla zdrowia pomaga w zrozumieniu i stosowaniu zasad higieny snu, a także zmniejsza niepokój związany z bezsennością.
3. Techniki restrukturyzacji poznawczej – Pomagają w identyfikacji i zmianie negatywnych przekonań oraz myśli na temat snu, które mogą przyczyniać się do problemów z zasypianiem.
4. Techniki zatrzymania myśli – Metody te uczą, jak radzić sobie z natłokiem myśli, które mogą utrudniać zasypianie, poprzez świadome przerwanie negatywnego cyklu myślowego.
5. Uruchomienie wyobraźni – Technika polegająca na wykorzystaniu wyobraźni do odwrócenia uwagi od niepokojących myśli i wywołania spokoju, co ułatwia zasypianie.
6. Myślenie paradoksalne – Polega na zachęcaniu pacjenta do świadomego dążenia do pozostania obudzonym, co paradoksalnie może pomóc w redukcji lęku związanego z próbami zasypiania i ułatwić zasypianie.

Kombinacja tych technik, dostosowana do indywidualnych potrzeb i preferencji pacjenta, może znacząco poprawić jakość snu i pomóc w przezwyciężeniu bezsenności.

Leczenie farmakologiczne

W terapii farmakologicznej problemów ze snem stosuje się różne rodzaje leków, w tym środki nasenne, uspokajające (w tym pochodne benzodiazepiny), przeciwdepresyjne, przeciwpsychotyczne, przeciwhistaminowe, a także dostępne bez recepty suplementy, takie jak melatonina czy ziołowe preparaty z melisą i walerianą.

W Polsce, specyfiki nasenne i pochodne benzodiazepiny są oficjalnie zatwierdzone do leczenia bezsenności. Leki takie jak zopiklon, zolpidem, i zaleplon są zalecane głównie do krótkotrwałego leczenia bezsenności, którą wywołują stres, zmiany życiowe lub inne tymczasowe problemy, przy czym zaleca się, aby ich stosowanie nie przekraczało 2–4 tygodni. Jeśli dalsze przyjmowanie leków jest konieczne, powinny być one stosowane okresowo, najlepiej nie częściej niż 3-4 razy tygodniowo, aby zminimalizować ryzyko tolerancji i uzależnienia.

Benzodiazepiny, oprócz wpływu na sen, mają również działanie przeciwlękowe, przeciwdrgawkowe, zmniejszają napięcie mięśniowe, ale mogą też negatywnie wpływać na pamięć i funkcje poznawcze, a także osłabiać koordynację i równowagę. Ze względu na te efekty, nie są one zalecane do leczenia bezsenności niepowiązanej z intensywnymi emocjami czy lękiem, a ich stosowanie jest niewskazane u osób starszych (powyżej 65 lat) z powodu ryzyka upadków i pogorszenia funkcji poznawczych. Ze względu na wpływ na ośrodek oddechowy, nie są one również zalecane osobom z problemami z oddychaniem podczas snu. Pacjenci z historią uzależnienia od alkoholu lub narkotyków również powinni unikać tych leków.

W sytuacjach, gdy konieczne jest długoterminowe stosowanie leków wspomagających sen, lub gdy istnieją przeciwwskazania do tradycyjnych leków nasennych, lekarze mogą zasugerować leczenie za pomocą leków przeciwdepresyjnych, przeciwpsychotycznych, bądź przeciwhistaminowych. Te grupy leków są wolne od ryzyka uzależnienia, co umożliwia ich bezpieczne przyjmowanie przez dłuższy czas, nawet przez kilka lat. Leki przeciwdepresyjne, w tym doksepina, mianseryna, mirtazapina, i trazodon, są często wybierane w terapii długotrwałej bezsenności, przy czym ich dawkowanie w leczeniu zaburzeń snu jest zwykle mniejsze niż przy depresji i zaleca się przyjmowanie ich kilka godzin przed snem, a nie bezpośrednio przed pójściem spać.

Leki przeciwpsychotyczne, takie jak chlorprotyksen, kwetiapina, czy olanzapina, stosowane w niskich dawkach, również znajdują zastosowanie w leczeniu bezsenności, szczególnie u pacjentów z przeszłością uzależnień lub zaburzeniami psychicznymi. Z powodu potencjalnych skutków ubocznych, takich jak przyrost masy ciała, obniżenie ciśnienia krwi, czy ryzyko objawów parkinsonowskich, leki te powinny być rozważane jako opcja leczenia zaburzeń snu dopiero po wyczerpaniu innych możliwości.

Preparaty dostępne bez recepty często są wybierane przez osoby doświadczające problemów ze snem, zazwyczaj bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem. Gdy przewlekłe zaburzenia snu wynikają z depresji, lęku lub chorób somatycznych, takie podejście może opóźnić diagnozę i wdrożenie właściwego leczenia. Dlatego roślinne suplementy bez recepty powinny być rozważane jako opcja wyłącznie w przypadkach, gdy bezsenność jest wyraźnie spowodowana stresem i ma charakter przejściowy. Ważne jest, by pamiętać, iż tylko część z tych preparatów została zweryfikowana naukowo – w przypadku przeprowadzenia takich badań, ich wyniki i zalecenia dotyczące stosowania zazwyczaj są dostępne na stronach internetowych producentów.

Melatonina, choć nie jest tradycyjnym środkiem nasennym, pełni rolę chronobiotyku – reguluje cykl dobowy, informując organizm o właściwym czasie na sen. Jest szczególnie pomocna w przypadku zaburzeń rytmu snu związanych z pracą zmianową, podróżami przez różne strefy czasowe, dla osób niewidomych lub cierpiących na zespół opóźnionej fazy snu. Dla innych form bezsenności jej efektywność może być ograniczona.

*Treści opublikowane platformie ReceptaX nie stanowią porady medycznej, ani opinii farmaceuty, lekarza lub dietetyka dostosowanej do indywidualnej sytuacji pacjenta. Prezentowane materiały oferują ogólne wskazówki, które nie powinny być jedynym źródłem decyzji dotyczących przeprowadzenia konkretnej terapii, modyfikacji nawyków życiowych, ustalania dawek medykamentów itd.

Zawsze przed podjęciem jakichkolwiek kroków, które mogą wpłynąć na Twoje zdrowie, życie czy dobre samopoczucie, zaleca się konsultację z odpowiednim specjalistą w celu uzyskania porady dopasowanej do indywidualnych potrzeb.

Nie należy leczyć się samodzielnie bez konsultacji z lekarzem prowadzącym. W razie pojawienia się symptomów chorobowych lub pogorszenia stanu zdrowia niezbędny jest kontakt ze specjalistą. Serwis receptax.pl nie przyjmuje na siebie odpowiedzialności za ewentualne skutki stosowania się do informacji udostępnianych w artykułach dostępnych na stronie.